Hilm, en ağır tahrikler karşısında bile öfkeye kapılmadan, ölçü ve dengeyi kaybetmeden, vakar ve teenni ile, aklederek mukabelede bulunmaktır. Her hususta olduğu gibi bunda da ölçüyü anın şartları değil, Kur’an ve Sünnet belirler.


Dervişlik “hilm” ile muameleyi gerektirir. Tasavvuf ehlinin ekseri halim selim insanlar olması bundandır. “Hilm” aslında “vakar” veya “ağırbaşlılık” demektir. Kaynaklarda bu kavram tarif edilirken sıralanan itidal, sükûnet, sabır, nezaket, müsamaha, rıfk, mülâyemet gibi haller, belli durumlarda vakarın şartlarından sayıldığı için hilmin kendisi gibi anlaşılagelmiştir.


Böyle olmakla birlikte mümine mahsus vakarı zedeleyecek tarzda her zaman alttan almak, müsamaha göstermek yahut yumuşak davranmak hilm değildir. Âlicenaplık esastır, lakin yeri geldiğinde şer’î ölçüler içinde kalmak kaydıyla sert karşılık vermek de hilme dahildir. Mülâyemet telkininin bu kadar ön plana çıkması, insanların hiddet ve sertliğe yatkın olmalarındandır.


Hilm, eskilerin “cahillik” diye adlandırdığı ve olgunluğa erişememiş kimselerin aklı devre dışı bırakan nefsanî bir öfke haliyle sergiledikleri, insanı küçük düşüren tutumlardan azade olmak şeklinde de tarif edilebilir. Bu tariften anlaşılacağı üzere hilm, aklın eseridir, akledebiliyor olmanın tezahürüdür.


Nitekim müfessirler Tur suresinin 32. ayetinde çoğul haliyle geçen hilm kelimesine “akıl” manası vermiş, İmam-ı Gazalî rh.a. hilm’i “aklın kemale ermesinin delili” saymıştır. Akletmeyi mümin kalbinin bir fiili olarak anlamak kaydıyla, hilm ile muameleyi “aklederek muamele” diye okumakta bir beis yok şu halde.


Konu Adresi: http://www.dervisler.net/dervisin-hilmi-t35046.0.html

Hilm mülâyemetten ibaret değil

Derviş, İslâm’a ve müslümanlara saldırmadıkça, ümmet-i davet hükmündeki gayri müslimlere de tebliğ vazifesi çerçevesinde mülâyemetle yaklaşır. Fakat bu mülâyemet bir müdahane olmadığı, hakikati söylemekten kaçınmayı gerektirmediği gibi, her durumda sürdürülecek bir tavır da değildir.

 Hz. Musa a.s. Firavun’a elbette ilk etapta tatlı dille tebliğde bulunmuştur ama hakkı ve hakikati en çıplak haliyle söylemiş, Firavun’un azgınlık ve saldırganlıktan vazgeçmemesi üzerine de ona karşı “çok çetin ve şiddetli” bir duruş sergilemiştir. Çünkü böyle durumlarda hilm yahut mümin vakarı yumuşaklıkta değil, sertliktedir.


Dervişin kâfirlere ve aleni günahlarında ısrarcı olan fasıklara mülâyemet tarzındaki hilm’i, onların iyiliğini yani hidayetini murat eylemesindendir. Hilm ile davranacağım diye böylelerinin işlediği günahları meşrulaştıracak bir tavır takınmak, yanlışına yanlış dememek, gerekli ikazları yapmamak muhatap için bir iyilik olmadığına göre hilm de olmayacaktır.

Hilmde ikaz etmemek değil, ikazı güzellikle, kırıp dökmeden, karşımızdakini incitmeden, tenha kalındığında yapmak esastır. İncitmemek dahi tek başına maksat değildir.

 İncinmesi halinde muhatabın öfke veya alınganlıkla bir yanlışa yönelmesine, işlediği günahı sürdürmesine mani olmanın bir tedbiridir sadece. Zaten derviş, bırakın insanı, herhangi bir mahluku bile incitmemek için azami dikkat gösteren kimsedir.

Onun nefreti günahkâra değil günahadır. Üstelik son nefeste kimin nasıl göçeceğinin bilinemeyeceğini bilir.

Bir tasadduk türü: Müsamaha


Bazı kimselerin hilm ile davranacağım derken vakarlarını zedelediklerinin farkına varamaması ise tasavvuf erbabının müsamahasını yanlış anlamaktan kaynaklanıyor. Bunda “müsamaha”yı sadeleştirip Türkçeleştireceğiz diye “hoşgörü” kelimesiyle karşılamanın payı büyük.

Hoşgörü, çağrışımları sebebiyle riskli bir kelime. Öyle bir kastımız olmasa bile bir yanlışı, bir hatayı, bir kusuru “hoş” görmemiz, birileri tarafından pekala o yanlış, hata veya kusuru kabul ettiğimiz, meşru saydığımız, doğru ve güzel bularak onayladığımız gibi de anlaşılabilir. Hele de bir günah söz konusuysa bunu hoş görmenin ağır vebali vardır.


Derviş müsamaha eyler. Müsamaha cömertlik demektir ve bir tasadduk türüdür. Müsamahada tasadduk edilen şey, olumsuz tavırlarla karşılaşıldığında kişinin nefsine ait ayniyle karşılık verme hakkıdır. Bu feragat bir gönül zenginliğinin, nefsini alt etme yiğitliğinin, ruh yüceliğinin tezahürüdür.

 Dolayısıyla insan ancak kendi şahsını ilgilendiren bir haksızlık yahut kabalığa maruz kaldığında, nefsini inciten bir meselede müsamaha gösterebilir. Başkasının kesesinden cömertlik yapılamayacağından, bir kimsenin başkalarına ait haklardan onlar adına feragat etmesi, dinin esaslarından tavizler vermesi asla müsamahakârlık olamaz.


Dervişlerin, toplumda ifsada yol açmayacak bazı günahları faillerinin yüzüne vurmaktan, bunları ikaz maksadıyla olsun dillendirmekten kaçınması dahi müsamaha değil, mazur görmektir; düzeleceği ümidiyle muhataba mühlet vermektir. Fakat ancak dervişler gibi, yapılması gereken doğruları hal ile yaşayarak örnek olarak gösterenler bu ümidi beslemeye, bu mühleti vermeye izinli ve ehliyetlidirler.


Ahmet Nafiz Yaşar